Był rok 1725, przez piękne bory i gęste lasy należące w tym czasie do Hrabiego Norberta von Colonna, pana na zamku w Strzelcach, wędruje niejaki Jaś Skornia, który prawdopodobnie na drodze swojej wędrówki z Czech, zatrzymuje się nad brzegiem pięknej Małej Panwi.A że była już późna jesień, postanowił przezimować w miejscu które zapewniło mu jedzenie i bezpieczeństwo.Obfitująca w ryby rzeka i przyjazny las , dawał możliwość zdobycia pokarmu, dodatkowo odkrył w potężnych dębach możliwość pozyskania miodu z istniejących tam barci co przekonało go ostatecznie o tym żeby wybudować sobie szałas w którym zamieszkał.Na miejscu tej można powiedzieć pierwszej budowli, stoi teraz już trzeci dom przy ul. Chopina 4. Jaś Skornia w swoich rodzinnych stronach był z zamiłowania znawcą pszczelarstwa, więc napotkane przypadkiem możliwości pozyskania miodu postanowił wykorzystać dla siebie, co spowodowało, że został na tym miejscu na zawsze.Samotne życie urozmaicił sobie sobie wyprawami do pobliskich Żędowic i Kielczy, byłych grodów rycerskich powstałych już w latach Kielczan w 1282, a Żędowice w 1328 roku, skąd też podobno sprowadził sobie żonę. Urzędnicy hrabiego w czasie kontroli lasów, natrafili na zabudowy Jasia i nakazali mu stawić się przed obliczem Hrabiego. Kiedy Jaś opowiedział hrabiemu o znajdujących się tam barciach i o tym, że potrafi je przeobrazić w dochodową hodowlę pszczół, Hrabia pozwolił mu tam zamieszkać i nakazał mu nawet przeobrażenie barci w normalną, kontrolowaną hodowlę. W ten prosty sposób Jaś Skornia stał się pierwszym bartnikiem na tym terenie. W tych czasach miód i żelazo były towarami wymiennymi między hrabstwami, toteż Hrabia Colona uzyskał dodatkowe żródło dostawy miodu, a Jaś mógł się legalnie osiedlić, rozbudować swoje siedlisko i założyć rodzinę. W latach 1780-90 Jasiowi przybyli sąsiedzi. Rodzina Filipów specjalistów od wytapiania żelaza z rud darniowych. Piękna ale niebezpieczna mała Panew miała brzydki zwyczaj, w okresach dużych opadów deszczu oraz roztopów śniegu, występowania ze swojego nurtu, w wyniku czego odkryła płytko położone pokłady rudy darniowej. Te właśnie zasoby naturalne wykorzystali Filipowie do wytapiania żelaza, osiedlając się na lewym brzegu Małej Panwi w miejscu, które póżniej nazwano ich nazwiskiem Filipolis, a rok 1790 notowany jest jako rok pierwszej produkcji żelaza. O miejscu Filipolis, a później Pustki opowiemy w następnym odcinku.

O nazwie Filipolis opowiadają dwie wersje wydarzeń. Jedna mówi, że nazwa związana była z nazwiskiem Hrabiego Filipa Collona, zaś druga mówi, że nazwa tego siedliska wywodzi się od przybyłej tam rodziny Filipów, którzy zajmowali się wypalaniem węgla drzewnego potrzebnego do wytapiania żelaza. Kiedy zasoby rud darniowych się tam wyczerpały, węglarze przenieśli swoje siedliska na nowe miejsca do gęstych borów świerkowych stanowiących źródło pozyskania drewna na węgiel drzewny. Tam też znaleziono rudę darniową, którą wykorzystano do wytapiania żelaza. Mała Panew odkryła nowe bogactwo jakim okazała się w nurcie rzeki szara glina. Wybudowano tam również cegielnię. Pozostawione puste siedliska nazwano P u s t k a m i. Drugim określeniem była nazwa B u d z i s k a (prymitywne budy, w których Filipowe mieszkali). Nazwa Pustki, istnieje w języku miejscowej ludności do dnia dzisiejszego. Bohater mojego opowiadania Jaś Skornia w swoim długim bo 92 letnim życiu wychował 7 synów, którzy rozeszli się po świecie,Najmłodszy syn Aleksander został na jego ziemi, którą ojciec otrzymał na własność od dobrego hr. Norberta Collona za zasługi i dobra pracę jako bartnik. Był to dość spory kawałek gruntu, bo aż około 5 hektarów, który ciągnie się od ulicy Chopina, aż do obecnego kanału hutniczego. Nazwa Świerkle pochodzi prawdopodobnie od rosnących tam olbrzymich świerków, a dzisiejsza dzielnica Świerkle określa to historyczne miejsce . Hr. Filip Collona po powrocie z 5 letniej podróży po Europie, postanowił nabyte tam wiadomości o hutnictwie wdrożyć na swoich włościach reformując istniejące małe gniazda hutnicze w jeden większy zakład produkcyjny. To przedsięwzięcie jednak poprowadził już następca jakim był hr. Renard, który połączył huty w Kolonowskiem i Świerklańską w jedyny nowoczesny jak na tamte czasy organizm przemysłowy. Hr Andrzej von Renard zlecił to zadanie swojemu generalnemu dyrektorowi Franciszkowi von Zawadzky, który w 1836 roku nazwał ten zakład za zgodą hrabiego swoim nazwiskiem Zawadzkiwerk. Z informacji uzyskanych od Pawła Skorni, który był potomkiem Aleksandra, wynika również, że z istniejącej na Świerkli cegielni oraz tartaku, budowano hutę oraz kościół św. Rodziny, a elementy metalowe były częściowo wykonane w hucie żędowickiej w tzw. Klepce (był to młot kuźniczy napędzany kołem wodnym). Postęp techniczny na ziemiach byłych Collonów spowodował rozwój siedliska zwanego później Zawadzkiem, a wraz z nim powstanie warstwy społecznej tzw. chłoporobotników. W tej przemianie brał udział mój dziadek Paweł (1854-1952), jego ojciec, również Jan, syn Aleksandra. Dla orientacji młodych czytelników w terenie o opowiadaniach, posłużę się szlakiem mapki obecnego miasta.

Burzliwy rozwój huty spowodował napływ ludzi szukających możliwości poprawienia swego bytu (inaczej mówiąc za chlebem), co zmusiło zarządzającego dyrektora von Zawadzkygo do rozpoczęcia budowy domów mieszkalnych oraz organizowania tzw. bazy żywnościowej. Na hrabiowskich terenach wyznaczono (coś w rodzaju planu zagospodarowania przestrzennego) miejsca pod budownictwo mieszkaniowe oraz tereny do uprawy rolniczej. Takim miejscem była i jest nadal kolonia gospodarstw po obu stronach ul. Opolskiej od stacji CPN do Żędowic. Osiedlających się tam rolników nazwano kolonizatorami lub kolonistami. Tak powstała nazwa KOLONIA, a że w każdej społeczności pojawia się człowiek o silnej osobowości, mający posłuch u innych, a tutaj takim osobnikiem okazał się niejaki Dawid Böme, na jego cześć osiedle nazwano KOLONI BÖME. Osadnicy ci stanowili tzw. zaplecze żywnościowe dla robotników huty. Pan Böme, jak się okazało, był bardzo pomysłowym i przedsiębiorczym człowiekiem. Bardzo szybko zorientował się, ze istnieje bardzo duże zapotrzebowanie na tzw. usługi budowlane, więc stworzył coś w rodzaju grupy budowlanej, a następnie firmę budowlaną. Jego pierwszym dużym zadaniem była, zlecona przez dyrektora Zawadzkiego, budowa 19. pięciorodzinnych budynków mieszkalnych dla robotników huty. Zostały one rozebrane w latach 1986-1989, a na tym miejscu zlokalizowano dzisiejsze targowisko miejskie. A że pan Böme był żydem, dzielnicy tej "przyklejono" przydomek ŻYDOWNIA lub PALESTYNA. W latach następnych powstały grupy budynków hutniczych jak STARE ZAWADZKIE, dzisiaj przy ul. Stawowej, Andrzeja i księdza Wajdy (lata 1888), KLACHOCZ, nie istnieje ani jeden budynek. Na tym terenie zlokalizowano walcownię rur. Następie 5 chałup, 10 chałup przy ulicach Zielonej, Polnej, Waryńskiego, niektóre już nie istnieją. Nazwy tych grup budynków niejednokrotnie powstawały z charakteru ich zabudowy lub innych charakterystycznych zdarzeń, jak np. KLACHOCZ. Nazwa wywodzi się od śląskiego klachania, czyli plotkowania. Nazwa wzięła się od ławeczek, które stały przed domem, na których siadało się wieczorem i "obrabiało" się co zacniejszych mieszkańców Zawadzkiego. W latach późniejszych, bo ok.1916 roku wybudowano już 9 całkiem nowoczesnych jednopiętrowych domów przy ul. Opolskiej dla tzw. kadry technicznej huty. Dla napływającej ze Śląska "klasy robotniczej" rozpoczęto budowę kompleksu domków dwurodzinnych przy ul. Moniuszki, 1Maja, Mickiewicza oraz Świerczewskiego, tzw. SIEDLUNGI, które swoją nazwę wzięło od tzw. Einsiedlerów, czyli osiedleńców. W ten sposób w wielkim skrócie omówiłem powstanie dzielnic i ich nazwy, które tworzyły nasze późniejsze miasto. Do roku 1945, a dokładnie do 19 stycznia 1945, do tzw. "wyzwolenia" Zawadzkie liczyło ok. 5 tys. mieszkańców. Centralną osią była dzisiejsza ul. Opolska, wówczas ulica brukowana kostką granitowa, o szerokości ok. 8m, z rowami przydrożnymi, pięknymi klonami i jesionami po obydwu stronach ulicy. O traktach komunikacyjnych jakie przebiegły od zarania powstania Zawadzkiego, opowiem w następnym odcinku.

Tak jak zapowiedziałem, omówię w tym odcinku drogi, trakty handlowe i komunikacyjne od początku istnienia siedliska, do nazwy Zawadzkie. Prawdopodobnie obecna ul. Opolska miała swój poczatek jako trakt dyliżansowy biegnący od Berlina i Drezna przez Poznań,. Kluczbork, Olesno, Dobrodzień przez nasze siedlisko przez Śląsk do Krakowa. Kiedy w latach 1750-1780 (dokładnej daty nie mogłem niestety sie doszukać) namiestnik "Kajzera" (Cesarza Prus) przejeżdżając dyliżansem do Krakowa, został zaskoczony przez potężną burzę, która łamała i wywracała drzewa na trakt, zmuszony był przerwać swoją podróż i znaleźć schronienie. Miejscem tym było akurat nasze siedlisko, a dokładniej dom hrabiowskiego rusznikarza nijakiego Koronczoka. A że ów rusznikarz był bardzo zaradny, wykorzystał wartki strumyk wypływający z ówczesnych "bagnisk" (okolice Nowe Łąki) do niecki w terenie, a dalej do Małej Panwi. Niecka ta była póżniej wykorzystana przez dyrektora Zawadzkiego do zasilania wodą powstałej huty. Obecny staw hutniczy w samym centrum miasta. Ów rusznikarz już wtedy napędzał swoje "tokarki" kołem wodnym na strumyku, który swoją nazwę nosił jeszcze nie tak dawno. Był to tzw. Koronczok Bach (strumyk Koronczoka). Zaś dom rusznikarza i jego warsztat stał na miejscu obecnego domu miedzy dzisiejszą dyskoteką Kosmos, a szkoła podstawową, a jego nazwę z tamtych czasów pamiętają do dnia dzisiejszego starsi mieszkańcy Zawadzkiego jako KAIZROWNIA. Drugim ważnym szlakiem komunikacyjnym była zmodernizowana na początku lat 90-tych naszego stulecia tzw, Żędowska Droga znana przez naszych miłośników grzybobrania do dnia dzisiejszego. Był to trakt handlowy, którym kupcy z Byczyny, Kluczborka, Olesna i Wielunia skracali sobie drogę przez lasy naszego siedliska, Żędowice, Kokotek, Tworóg na Śląsk. Był to wygodny szeroki trakt, na którego lewym boku wybudowano póżniej kolejkę wąskotorową przewożącą pozyskane w naszych borach drewno do tartaków w Kosmidrach. Trzecią ważną drogą była i jest do dziś obecna ulica Szopena (nazwana nie dawno Chopina), która słuzyła jeszcze kiedy nasze siedlisko miało kilka małych gniazd wytapiających żelazo do transportu tego dobra do Żędowickiej KLEPKI (kuźni) gdzie przekuwano platyny, gwoździe, kotwy i inne wyroby kute. Prawodpodobnie przy budowie naszego kościoła św. Rodziny, korzystano z wyrobów tej kuźni. Droga ta służyła również do transportu wozami konnymi, cegły ze świerklańskiej cegielni i tartaku, który mieścił się przy obecnej ulicy Kilińskiego. Droga ta nie była jednak bardzo długa, zaczynała się w Żędowicach, przebiegała wzdłuż obecnego kanału hutniczego (wybudowany w okresie późniejszym) przez Świerkle, Pustki do naszego siedliska. Dopiero w latach budowy tzw. wielkiej huty (1836) przedłużono jej bieg przez Klachocz do budowanej w tym samym czasie drogi Zawadzkie-Kluczbork i Zawadzkie-Opole przez Kolonowskie.

Do tych trzech ważnych dróg doprowadzono w latach burzliwego rozwoju już Zawadzkiego obecne drogi miejskie, jak ks. Wajdy, Lubliniecką, Strzelecką, później Karola Miarki, Dworcową i inne. Podaję nazwy obecne istniejące. Można śmiało powiedzieć, że drogi te odegrały w następnych latach znaczšcą rolę w rozwoju naszego miasta. Były one tak ważnymi szlakami komunikacyjnymi i handlowymi, że postanowiono wybudować przy nich tzw. Celnice, gdzie pobierano myto za używanie tych dróg. Taką najstarszą celnicą była przy tzw. Kociej Górze celnica w pięknym drewnianym budynku, tam gdzie obecnie stoi wybudowany "po wyzwoleniu" dom pracowników leśnych. O tym ciekawym budynku, o późniejszej nazwie LUDMILA i o innych celnicach opowiem w odcinku jak to "wyzwoliciele" ogniem znaczyli swój wjazd do Zawadzkiego. Jak już jesteśmy w rejonie tzw. Kociej Góry gdzie istniał wspomniany już wcześniej budynek celnicy a później karczmy Ludmila, opowiem o inwestycjach związanych z gospodarką wodną, które zasadniczo tam miały swój początek. Podkreślić w tym miejscu wypada, że nasi znani nam hrabiowie, wprowadzali jak na tamte czasy dość ciekawe rozwiązania techniczne. Związane to było z jednej strony z modą jaka pojawiła się z rywalizujšcą między sobą szlachtą na wprowadzenie tzw. Techniki, a z drugiej strony wymuszała to sytuacja ekonomiczna w skali makro. Taką pierwszą dużą inwestycją była budowa stopnia wodnego na Małej Panwi koło Kociej Góry i kanału doprowadzającego wody ze spiętrzenia do hut w Kolonowskiem. Kanał o długości około 8,5 km należał do ciekawych rozwiązań gdyż jego budowa wymuszona była różnicą poziomów koryta rzeki. Mała Panew jak wiadomo jest rzekš dość bystrą a różnice wysokościowe koryta wodnego są znaczne. Dla zobrazowania powiem, że różnica poziomów naszego terenu jest taka, że pierwszy stopień schodów ratusza w Tarnowskich Górach jest równy czubkowi wieży Opolskiej Katedry. Nie mierzyłem tego, ale da się to bardzo prosto sprawdzić. Prawdą jednak jest, że po zburzeniu jazu koryto rzeki na wysokości Zawadzkiego obniżyło się prawie o około 1,2 m. Inwestorem tej budowli był hrabia Filip Kolona właściciel Kolonowskich hut, a działo się to w roku 1795. Z budową kanału związane było wybudowanie stopnia wodnego z jazem, którego pozostałości widoczne są do dnia dzisiejszego patrząc z mostu na drodze do Kolonowskiego oddalone o około 100 m po prawej stronie widnieją wynurzające się z wody pale po tej budowie. Zapora z jazem została zniszczona w kwietniu 1945 roku przez dwóch lekkomyąlnych sołdatów "wyzwolicielskiej" armii radzieckiej, którzy przypadkiem rzucili do wody ręczny granat, który spowodował wypłynięcie na powierzchnię wody ogromnej ilości ryb. Tak zaczęła się "zabawa" z rzucaniem granatów, aż trafiono w przepusty jazu. Resztę spustoszenia rzeka dokonała już sama.

Następną budowlą wodną, był wybudowany w 1836 roku kanał tzw. Hutniczy, którym doprowadzano nadmiar wody z Żędowic do rozwijającej się huty w Zawadzkiem. Wykorzystano dogodne zagłębienie w terenie obok huty i po jego obwałowaniu utworzono wystarczająco wielki rezerwuar wodny dla potrzeb huty. Jest to obecny tzw. Staw hutniczy. W miarę dalszego rozwoju huty, okazało się jednak, że wody jest za mało. Postanowiono wykorzystać jako uzupełnienie, wody Małej Panwi. Tak w 1836 r. w dzielnicy Świerkle wybudowano dwa regulowane stopnie wodne, które pozwalały braki w stawie uzupełnić wodą z tej rzeki. Była to ważna inwestycja wymagająca nawet zatrudnienia na etacie pracownika, którego zadaniem było pilnowanie i regulacja poziomu wody zapinającego potrzebną ilość wody do produkcji. Te jazy przetrwały różne kaprysy Małej Panwi, aż do lat siedemdziesiątych naszego stulecia do momentu kiedy wielka fala zerwała nadgryziony zębem czasu pierwszy jaz, a w 1990 r. drugi rozebrano w związku z budową nowego stopnia wodnego z bezpiecznym mostem. Nawiasem mówiąc te dwa stopnie wodne utworzyły na Świerkli piękny zalew ściągający latem chętnych do kąpieli nie tylko z Zawadzkiego ale również ze Śląska. Miał też ten zalew tragiczne strony. W jego wodach skończyła życie piękna panna z rozpaczy po utracie ukochanego mężczyzny. Były też utonięcia dzieci, ale o tym już nie będę pisał. Do przyjemnych zdarzeń zaliczyć należy fakt, kiedy już po wojnie chłopcy ze Świerkli urządzili na wyspie miejsce do zabaw tanecznych słynnych nawet poza granicami Zawadzkiego, które z łezką wzruszenia wspominają jeszcze dzisiaj mamy i babcie obecnego pokolenia.